Te midden van de andere boeken van Tom Holland is het boek Heerschappij (Engels Dominion, The making of the Western Mind) een opmerkelijk boek. In andere boeken is hij vaak de sceptische beschouwelijke academicus, ook als hij niettemin een sterk verteller is. Dit boek is echter niet alleen interessant, maar heeft ook een boodschap. Hij vertelt hoe de boodschap van het christelijk geloof de wereld heeft veranderd.
Een andere Tom Holland
Maar om dat te kunnen vertellen heeft hij zelf in de eerste plaats een verandering moeten ondergaan. Daarvan vertelt hij in de inleiding en in de epiloog. Hij had weliswaar al afscheid genomen van het geloof van zijn kinderjaren, maar toen hij in het Midden-Oosten rondliep, aan het front, ten tijde van de Islamitische Staat en zag en hoorde van de kruisigingen die zij voltrokken hadden en het verkopen van vrouwen en kinderen als slaven kreeg hij een andere kijk op de geschiedenis. Het christelijk geloof heeft de maatschappij, de publieke moraal, de omgangsvormen veranderd. Niet dat binnen de christelijke wereld en door de christelijke beschaving geen grote misdaden begaan zijn. Maar zowel met het benoemen van de verworvenheden als het bekritiseren van de misdaden – met beide staat men eigenlijk precies in de traditie van het christendom zelf, zo Tom Holland.
Het zal dan ook niet verwonderen dat Tom Holland zijn boek begint met de betekenis van het kruis als straf en afschrikwekkende dreiging voor slaven. Dat was al zo bij de Perzen. In een maatschappij die voor 90% uit slaven bestond, zoals het Romeinse Rijk, is het de manier om de slaven angst aan te jagen en kalm te houden. In die wereld komt de kerk, komt Paulus vooral, met de boodschap van het geloof in de gekruisigde Christus als nieuwe manier van leven. Met dat geloof was een intensieve vorm van caritas verbonden die ongewoon was in de toenmalige maatschappij. Zorg voor vondelingen, begraven van doden, de armen die onbegraven gelaten waren en als afval gedumpt werden, delen van voedsel. In toenemende mate vond het Romeinse Rijk in de kerk deze vormen van caritas tegenover zich, stevig georganiseerd. Vele martelaren, vooral hooggeplaatsten, die christen geworden waren, maar ook gewone soldaten, waren bereid dood en vervolging te ondergaan.
Overal waar dit geloof kwam stelde het een nieuwe moraal in, ook onder de West Europese stammen, terwijl dit geloof tegelijkertijd aantrekkelijk was voor de leiders van deze stammen, om daarmee hun gezag te legitimeren niet alleen over hun eigen stam, maar ook over andere stammen. Werd hun heerschappij gesteund door het gezag van Christus en de kerk, dan won het aan geloofwaardigheid, maar op zijn beurt was dat ook dankzij het feit dat ze volgens dat geloof niet louter meer hun eigenbelang konden dienen.
Een breder perspectief
Het boek levert veel verhalen die er eigenlijk om vragen binnen het bredere perspectief van de Westerse geschiedenis begrepen te worden. Voor wie die rode draad niet ziet wordt de verhaallijn van het boek wat anekdotisch, want Tom Holland levert dat bredere perspectief niet altijd, meestal niet. Waarom zijn er in de ene tijd martelaren, en heiligen, die zelfs in de woestijn op een paal gaan zitten? En dat terwijl er in een andere tijd revolutionairen zijn, zoals de Albigenzen en de Hussieten, die de wapenen opnemen niet alleen tegen de wereldse machten maar ook tegen de kerk? Zeker, hij wil op de ambivalentie wijzen van de westerse en christelijke geschiedenis en dat doet hij steeds in het boek. Het christelijk geloof is gebruikt voor de rechtvaardiging van macht en controle, en evenzeer als rechtvaardiging voor het verzet daartegen. Maar hij laat de vraag onbesproken of onafhankelijk daarvan op verschillende tijden mensen ook voor verschillende uitdagingen staan. Kluizenaars en heiligen die de woestijn introkken waren nodig om het volk te overtuigen dat de macht van de demonen gebroken was. Maar als dat een keer gelukt is komen er weer nieuwe taken naar voren. De wereld die nu verlaten is door de demonen moet geordend en georganiseerd worden. Dat is bijna een onontkoombare volgende stap. Dit soort inzichten ontbreekt in het boek.
Secularisatie is internalisatie
Niettemin zijn er twee belangrijke punten die hij maakt. Het eerste komt vooral naar voren in het begin van het boek en ik heb dat zojuist beschreven: het christelijk geloof en de bijbehorende moraal heeft ervoor gezorgd dat we het geweld en de verschrikkingen van de oudheid (en de religieuze legitimatie daarvan!) definitief (hopelijk) achter ons gelaten hebben. Dat is het ene.
Het andere is zijn kijk op de na-christelijke geseculariseerde wereld en moraal die nu heersend is. Die doet zijn intrede vanaf de Franse Revolutie, stap voor stap meer. Wij laten het christelijk geloof en de bijbehorende moraal achter ons, wij zijn die voorbij – althans onze cultuur is in hoofdzaak die overtuiging toegedaan. Maar is dat echt zo? Als de verlichting de rationaliteit in plaats van het geloof stelt en de mensenrechten proclameert, is dat dan afscheid van het christendom, of voortzetting daarvan? Als Lenin en de communisten een strak regime van wetenschappelijk socialisme en planeconomie aan de maatschappij opleggen, ademt zijn revolutie dan niet dezelfde geest als de revolutie van paus tegenover keizer in de middeleeuwen? Ook daar vindt een cynisch machtsspel plaats waarin alle middelen geoorloofd zijn om het (goede) doel te bereiken, dat het vanaf nu toe werkelijk anders toegaat. Christelijke geest? Zulke vragen stelt Tom Holland en hij wordt niet moe erop te wijzen hoe in geseculariseerde vorm en ondanks de expliciete afwijzing, de verworvenheden van het christelijk tijdperk ook nog voortgezet worden nog door de grootste atheïsten. De #MeToo beweging noemt hij aan het einde van zijn boek als een laatste voorbeeld. Ogenschijnlijk hebben we een cultuur waarin de remmen op de publieke moraal losgelaten zijn, zoals het monogame huwelijk en levenslange trouw, maar onder het label zelfbeschikking en rechten van vrouwen keert de puriteinse moraal van innerlijke zelfbeperking en respect voor de ander toch nog weer terug.
Treedt het christelijk geloof uit zijn schaduw?
Een mooi en belangrijk inzicht van Tom Holland is gelegen in een enkele opmerking die hij terloops maakt. Eerder in het boek heeft hij erop gewezen dat bij de afschaffing van de slavernij de westelijke politici en religieuze leiders opzettelijk gewezen hebben op de aangeboren mensenrechten als motivatie daarvan en niet op de christelijke overtuiging die er in werkelijkheid achter zat. Zo kon men, zo zegt Tom Holland, onder meer met respect voor de islamitische religie (de koran staat slavernij ondubbelzinnig toe en Mohammed had zelf slaven), en het hindoeïsme, voorkomen dat anderen het gevoel kregen voor christelijke waarden te moeten buigen. Het einde van de slavernij werd niet christelijk gemotiveerd, maar vanuit een algemeen geldige menselijke natuur. Men kon zijn christelijke motivatie beter anoniem houden. Nu staan de stukken langzaamaan anders op het bord. Bijna terloops merkt Tom Holland op dat een herbezinning op de door het christendom gestempelde West-Europese geschiedenis nu noodzakelijk is, nu wij op het punt staan dat andere grootmachten de leidende rol in de wereldgeschiedenis overnemen. Nogmaals, Tom Holland merkt dat slechts terloops op, maar het zou wel eens een belangrijke boodschap van zijn boek kunnen zijn. Om de moderne statenwereld te weerhouden van een terugval in voorchristelijke tijden, wordt het inderdaad meer nodig in herinnering te roepen langs welke weg we daar gekomen zijn waar we nu zijn. Langzaamaan komt het neoliberale adagium van ieder voor zich en de markt voor ons allen aan zijn einde. Te veel mensen staan buitenspel. Het neoliberalisme gaat voorbij aan de diepere waarden die het geheim zijn van de westerse democratieën. Die waarden zijn zo vanzelfsprekend niet. Ze zijn door het christelijk geloof, door Jezus, Paulus, Petrus en de andere apostelen in de maatschappij geïntroduceerd. De christelijke levenshouding is de dragende kracht en de blijvende inspiratie erachter. En dat blijft zo, zolang mensen de noodzaak voelen de wereld door de ogen van de slachtoffers te bekijken, en de macht door de ogen van de onderliggenden, en zolang gewone mensen samenwerkingsvormen creëren onafhankelijk van familie en staat, om daarmee de maatschappij een menselijker gezicht te geven. Deze geschiedenis houdt zijn normatieve waarde ook voor de toekomst.
Tom Holland, Heerschappij, Hoe het christendom de wereld vormde, vertaling Ed van Eeden en Edwin Krijgsman, Atheneum, 2020.
